Niemalże codziennie spotykamy się ze świadczeniem pracy na podstawie umów cywilnych. Czasem są to umowy nazwane, a więc wymienione wprost w Kodeksie cywilnym, jak umowa zlecenia, umowa o dzieło, a czasem są to umowy, których treść oraz nazewnictwo jest w dowolny sposób kształtowana przez strony.

Nie trzeba nikogo przekonywać, że właściwe zakwalifikowanie takich umów, a więc dokonanie oceny, czy są to umowy o pracę, umowy zlecenia, czy umowy o dzieło – to  złożony i rozbudowany dowodowo problem, którego rozstrzygnięcie przez sąd trwa wiele miesięcy, a czasem lat…..

Powszechnie wiadomo, iż pracodawcy chętne sięgają nie tylko po umowy zlecenia, od których istnieje obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne, ale także zawierają umowy o dzieło, od których, co do zasady nie ma obowiązku odprowadzania składki do ZUS. Powszechnie podnosi się w dyskursie społecznym o tzw. „umowach śmieciowych” szkodliwość takich umów z punktu widzenia osoby świadczącej pracę, z uwagi na brak składek, a więc jest swoistą „dziurę” w ubezpieczeniu dziełobiorcy, mającą wpływ na jego przyszłą emeryturę.

Inspektor pracy dokonujący kontroli umowy cywilnej powinien dokonać oceny czy nie nosi ona cech charakterystycznych dla stosunku pracy. W przypadku oceny umowy o dzieło noszącej cechy umowy zlecenia, inspektor pracy jako organ działający w oparciu o ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy powinien rozważyć możliwość powiadomienia ZUS, iż kontrolowany podmiot omija przepisy dotyczące obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne.

Dokonanie takiej oceny na pewno nie jest proste, o czym można się przekonać na postawie lektury orzeczenia Sądu Okręgowego w Gdańsku (sygn. VII U 679/13), który rozpatrywał sprawę odwołania przedsiębiorcy od decyzji ZUS kwestionującej  prawidłowość zawartej umowy o dzieło. Wyrok sądu dotyczy instruktora karate, który przez 2 lata prowadził w klubie zajęcia na podstawie umów zleceń. Nagle, w pewnym miesiącu, zamiast kolejnej umowy zlecenia, klub zawarł z instruktorem umowę o dzieło oraz skorygował wcześniejsze umowy zlecenia, zmieniając je na umowy o dzieło, oczekując jednocześnie od ZUS zwrotu zapłaconych składek.  Sprawa ta znalazła swój finał w Sądzie Okręgowym w Gdańsku, który uznał za niewiarygodne wyjaśnienia przedstawicieli klubu, iż zajęcia karate mogą być świadczone na podstawie umowy o dzieło. Sąd przypomniał, że art. 65 § 2 kodeksu cywilnego nakazuje w umowach badać raczej to, jaki był zgodny zamiar stron   i cel umowy, niż opierać się na jej dosłownym brzmieniu. A więc o tym, czy jest to umowa zlecenia, czy umowa o dzieło nie może decydować sama jej nazwa. Umowy z klubem zobowiązywały instruktora do starannego działania, właściwego dla umowy zlecenia,  a nie do wytworzenia ściśle określonego rezultatu, czy dzieła. 

 Analizując ten casus można zadać pytanie, czy inspektor pracy jest przygotowany merytorycznie do dokonywania takich kwalifikacji umów, i czy jest wyposażony w odpowiednie środki prawne zapewniające skuteczne działanie w tej materii?  I czy w końcu, realizując wiele różnych zadań, organ ten jest w stanie czasowo sprostać takiemu wyzwaniu?

W tle tej dyskusji musi pojawić się procedowany, na szczęście niezbyt energicznie, projekt nowelizacji ustawy o PIP, który nakłada na inspektorów pracy takie właśnie uprawnienie, a raczej obowiązek. Jak się wydaje, właściwie mogą się oni z niego wywiązać  jedynie w przypadkach najprostszych (czyli podręcznikowych, lub kto woli czarno-białych). Niestety, w życiu takie stany właściwie nie występują, a oczekiwania społeczne są duże. Może trzeba by zacząć o takich i innych problemach w walce z „umowami śmieciowymi” intensywnie informować społeczeństwo oraz gremia od których zależy hierarchia celów inspekcji pracy w Polsce.