Tym razem tematem posiedzenia Komisji Ergonomicznej Oddziału PAN w Krakowie wraz z Oddziałem Krakowskim Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego była ergonomia stanowiska pracy z komputerem, a w szczególności ergonomia oprogramowania.

 Wstępem do ożywionej dyskusji szacownego gremium był referat wygłoszony przez Prezesa naszego Stowarzyszenia dr Leszka Rymarowicza „Ergonomia stanowiska pracy z komputerem. Teoria i/a praktyka organów kontroli państwowej w Polsce”

Po raz kolejny postanowiliśmy zmierzyć z poważnym, a  zupełnie lekceważonym czynnikiem ryzyka zawodowego – ergonomią oprogramowania komputerowego. Stowarzyszenie Inspektorów Pracy RP od około dwu lat stara się zwrócić uwagę na ten problem czynników odpowiedzialnych za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w Polsce.

Od ponad 15  lat obowiązuje w Polsce rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998  w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Przepis ten nakłada na pracodawców m.in. następujące obowiązki:  …….

Przy projektowaniu, doborze i modernizacji oprogramowania, a także przy planowaniu wykonywania zadań z użyciem ekranu monitora pracodawca powinien uwzględniać  w szczególności następujące wymagania:

a) oprogramowanie powinno odpowiadać zadaniu przewidzianemu do wykonania,

b) oprogramowanie powinno być łatwe w użyciu oraz dostosowane do poziomu wiedzy i (lub) doświadczenia pracownika,

c) systemy komputerowe muszą zapewniać przekazywanie pracownikom informacji zwrotnej  o ich działaniu,

d) systemy komputerowe muszą gwarantować wyświetlanie informacji w formie i tempie odpowiednich dla pracownika,

e) bez wiedzy pracownika nie można dokonywać kontroli jakościowej i ilościowej jego pracy,

f) przy tworzeniu oprogramowania i przetwarzaniu danych powinny być stosowane zasady ergonomii.

Rozporządzenie to wynika wprost z przepisów prawa międzynarodowego i jest implementacją do polskiego systemu prawnego Dyrektywy Rady  z 29 maja 1990 w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe (piątej szczegółowej Dyrektywy w rozumieniu art. 16 ust. 1 Dyrektywy ramowej).

Obowiązki nałożone przez wspomniane wyżej akty prawne odnoszą się do jednego   z głównych obszarów zainteresowań współczesnej ergonomii koncepcyjnej – którym są  procesy interakcji człowieka i systemu technicznego (tutaj- komputera), a w szczególności zagadnienia przystępności oprogramowania i dostosowania jego struktury do struktury procesów myślowych i decyzyjnych operatora. Nie trzeba nikogo przekonywać, że jest to zagadnienie fundamentalne, zarówno dla efektywności pracy, jak i dla ochrony zdrowia i życia operatorów,  a także osób postronnych – użytkowników systemów technicznych.

Podstawowym narzędziem oceny przydatnym do ergonomicznej oceny oprogramowania powinny być Polskie Normy: PN-EN ISO 9241-171:2008 Ergonomics of human-system interaction – Part 171: Guidance on software  accessibility.  (Ergonomia interakcji człowieka  i systemu – Część 171: Wytyczne dotyczące  przystępności oprogramowania).

Na podstawie informacji przekazanej SIPRP przez Prezesa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego wnioskować można, iż ergonomicznej oceny oprogramowania w Polsce w praktyce się nie dokonuje. Świadczyć o tym (w sposób pośredni) może zawrotna ilość… kilku sztuk zakupionych legalnie egzemplarzy tych obu norm.

Organizacje międzynarodowe zajmujące się ochroną pracy – jak International Labour Organisation / Międzynarodowa Organizacja Pracy – zdają się problem ten dostrzegać. Na przykład w opublikowanej w 2011 r. liście kontrolnej „Ergonomics check list” jako jeden z odrębnych obszarów oceny ujmuje wymogi określone w cytowanej wyżej Dyrektywie.

W oparciu o sprawozdania z działalności Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Rady Ochrony Pracy, Centralnego Instytutu Ochrony Pracy  – PIB, wewnętrzne procedury ww. instytucji, przykładowe karty oceny ryzyka sporządzane przez pracodawców – można stwierdzić, iż omawiany czynnik ryzyka…w Polsce po prostu nie istnieje.

Wskazać można jednakże przykład pozytywny – kiedy to organ kontroli państwowej zmierzył się z problemem ergonomiczności oprogramowania dedykowanego określonej instytucji. Może jest to zaskakujące, ale organem tym jest Najwyższa Izba Kontroli, która poprzez ankiety użytkowników sformułowała dość porażającą diagnozę wprowadzanej mozolnie przez kilka lat policyjnej aplikacji nazwanej „e-komisariat”. Otóż inspektorzy NIK w wyniku kontroli „Planowanie i realizacja wybranych projektów teleinformatycznych  mających na celu usprawnienie jednostek organizacyjnych Policji”, zakończonej w 2012 r. – stwierdzili m.in.

W większości przypadków funkcjonariusze prowadzili na otrzymanych komputerach postępowania przygotowawcze korzystając z własnych, wypracowanych szablonów i tradycyjnych edytorów tekstu.

Z udzielonych wyjaśnień oraz anonimowych ankiet użytkowników końcowych e-posterunku wynika, że nie używano tego narzędzia, ponieważ praca z jego wykorzystaniem jest bardziej skomplikowana i czasochłonna, niż na dotychczas wykorzystywanych szablonach przygotowywanych w tradycyjnych edytorach tekstu. Prowadzenie spraw trwało zbyt długo, a aplikacja działała mało intuicyjnie.

Większość funkcjonariuszy pozytywnie oceniła sam pomysł budowy e-posterunku, natomiast wskazywali błędy popełnione w trakcie tworzenia tego narzędzia, a w szczególności brak kompleksowych konsultacji z policjantami prowadzącymi postępowania przygotowawcze.

Wskazywano m.in. na: brak przeszkolenia i gruntownej znajomości funkcjonowania systemu; błędy i brak aktualności w słownikach aplikacji dotyczących kwalifikacji prawnej czynu i struktury terytorialnej jednostek organizacyjnych Policji oraz miejsca i przedmiotu przestępstwa; brak działania funkcji automatycznego zapisu danych w trakcie pisania, skutkujący utratą wpisanego tekstu np. w przypadku zawieszenia systemu; brak przenośnych drukarek do komputerów i zbyt duże wymagania sprzętowe aplikacji; niewystarczające możliwości w zakresie edytowania generowanych druków procesowych i ich nieestetyczną formę; brak możliwości bieżącego podglądu dokumentów w trakcie ich tworzenia; brak opcji autokorekty wprowadzanego tekstu; niedostosowanie aplikacji do częstych zmian wzorów druków procesowych; brak możliwości importowania do aplikacji dokumentów zewnętrznych.

Niewykluczone, że niektórym z nas problemy te mogą wydać się dziwnie znajome (przyp redakcji).

Omówiono także prowadzone przed laty przez Centralny Instytut Ochrony Pracy próby utworzenia polskiego kwestionariusza do oceny  przystępności („usability”) oprogramowania.

Postanowiono utworzyć zespół roboczy, który opracuje możliwy do wdrożenia w polskich realiach kwestionariusz do oceny ergonomiczności oprogramowania wykorzystywanego w zastosowaniach zawodowych. Podjęte będą także działania na forach: Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego i Rady Ochrony Pracy (w której zasiada Prezes PTErg) – aby w praktyce zastosować zaproponowaną procedurę. Proponowana procedura (jako tzw. „dobra praktyka”) mogła by być wdrożona przez podmioty dokonujące określonej w przepisach  prawa pracy oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy  z komputerem.  Udział w programie zaproponowany powinien być organom kontrolnym  takim jak PIP i PIS, a także MPiPS.

Problematyka ta będzie przedmiotem kolejnych roboczych spotkań.